Dưới đây, chúng tôi muốn đề cập đến một tư liệu đã được phát hiện mấy năm nay, và ít ra cũng đã được một số nhà nghiên cứu vận dụng vào bài viết hay công trình khoa học của mình. Đó là văn bản "Thủy Thiên", tàng trữ lại nhà thờ họ phái Bùi Hữu làng Câu Nhi (tên cổ Câu Lãm), huyện Hải Lăng, tỉnh Quảng Trị. Trong bài Danh nhân Bùi Dục Tài, hai tác giả Y Thi - Phạm Xuân Vinh cho biết: "Từ bản Thỉ thiên đến nay, đã sáu lần sao chép, mà lần sao chép đầu tiên vào "năm Tân Tị triều Lê Thánh Tông, niên hiệu Quang Thuận thứ 1 (1461), bản Thỉ thiên được sao bởi thí sinh Bùi Hữu Khát"1. Còn Trần Đại Vinh thì giới thiệu: "Áng văn chữ Hán thỉ thiên tự trình bày nguyên ủy của việc di cư do ngài Bùi Trành, vị thủy tổ dòng họ Bùi khai canh làng Câu Lãm (nay là làng Câu Nhi, huyện Hải Lăng, tỉnh Quảng Trị) tiếp giáp ranh giới phía Bắc Thừa Thiên Huế, viết năm Thuận Thiên 2 (1429), đã được thế hệ con cháu sao y nguyên bản 5 lần trong hơn 500 năm qua"2.
Nếu đúng văn bản này do Bùi Trành, một trong 20 vị thủy tổ khai canh làng Câu Nhi3, viết vào năm 1429, được sao chép lần đầu năm 1461, thì quả là một văn bản rất quý và lâu đời nhất mà chúng tôi sưu tầm được ở xứ Thuận Hóa. Nhưng đọc kỹ nội dung chúng tôi thấy bên cạnh những chi tiết xác thực còn có một số điểm đáng ngờ, cần nêu ra đây để xin các bậc thức giả xa gần xem xét, giải thích cho.
* * *
Những sự kiện trong tập hầu hết diễn ra từ cuối thế kỷ XIV sang đầu thế kỷ XV, tức giai đoạn Trần Mạt - Hồ - Minh thuộc - Lê Sơ, liên quan đến lịch sử dân tộc mà ai cũng biết như: Giặc Minh xâm lược, hai vua Trần (Giản Định và Trùng Quang) khởi nghĩa, Lê Thái Tổ mở khoa thi Minh kinh4. Tư liệu chúng tôi có được5 đề "Bùi Hữu Phái (phụng sao cựu chỉ) tàng bản". Dưới viết thêm bút bi ba chữ "Thủy thiên bản" không thấy tác giả ghi thời điểm biên soạn. Anh Trần Đại Vinh nói "viết năm Thuận thiên 2 (1429)", không rõ căn cứ vào đâu (hay một bản sao khác?), nhưng xét ra không đúng vì hai chứng:
- Phần viết về Nguyễn Kinh, tác giả kể ông này "ngày tám tháng mười một năm Thuận thiên 8 căn dặn các học trò rằng.... Nói xong, sáng sớm kêu to một tiếng rồi mất" (Thời Thuận thiên bát niên thập nhất nguyệt sơ bát nhất trung cố vị môn đô vân... Ngôn cật, nhật thần đại hô nhi thệ). Văn bản kể sự kiện năm Thuận thiên 8 thì rõ ràng không thể được viết năm Thuận thiên 2, chưa kể làm gì có năm Thuận thiên 8 (niên hiệu Thuận thiên của Thái Tổ Lê Lợi chỉ kéo dài 6 năm, 1428 - 1433).
- Ngay trong phần tự viết về mình, Bùi Trành kể chuyện ông sai gánh gấm (thổ cẩm) do người Chiêm Thành tặng lên nộp quan trên "nhờ quan trên thay tôi để dâng vua. Đức Thái tổ khen ngợi, nhân đấy cho tôi làm chức Cẩm đề" (Thượng quan vị dư đại đề. Thái tổ gia chi, nhận tức kì sự mệnh vi Cẩm đề). Thái tổ là miếu hiệu, chỉ đặt sau khi vua băng (Lê Lợi mất năm 1433), không thể xuất hiện trong văn bản viết khi ngài mới lên ngôi.
Do đó, chúng ta có thể cho rằng, Bùi Trành viết văn bản này khoảng từ sau khi Lê Thái Tổ mất (1434) đến trước khi Bùi Hữu Khát sao lục lần đầu (1461). Lần sao lục này, trong văn bản của chúng tôi thấy đề "Đại Thuận Tân Tị", có lẽ nhầm từ "Quang Thuận Tân Tị" ở bản cũ ra, vì đây là một trong hai niên hiệu của vua Lê Thánh Tông: Quang Thuận (1460 - 1469), Hồng Đức (1470 - 1497). Nhưng cho dù tác giả viết trong khoảng thời gian 1434 - 1461 chăng nữa chúng tôi vẫn không hiểu được nhiều mâu thuẫn nội tại của tác phẩm như:
- Toàn bộ các chữ "thì" đều viết húy thành "Thời" (chữ này vốn âm thần, thìn). Nhưng chúng ta biết, Nguyễn Phúc Thì là tên vua Tự Đức sau khi lên ngôi (1848 - 1883). Điều này có thể hiểu được vì do người sao lục sống vào nửa thế kỷ XIX (Lần sao lục thứ ba năm Quý Sửu, Tự Đức 6 - 1853, do tú tài Nguyễn Tăng Bỉnh). Nhưng các địa danh muộn thì nhất thiết Bùi Trành không thể dùng, như Nam Định (phần về Bùi Trành, Đào Thức), Ninh Bình (phần về Nguyễn Thao, Lê Thành), Bắc Ninh (phần về Trần Hoành, Lê Thành). Các địa danh ấy đều do vua Minh Mạng bắt đầu đặt ra năm 1822.
- Chuyện Úy lạo sứ Nguyễn Văn Chính, đi vận động "các bộ lạc" giúp nhà Trần (Giản Định, Trùng Quang) chống giặc Minh, khi sắp mất, ủy thác con là Nguyễn Kinh cho Bùi Trành: "Tôi... nếu gặp điều chẳng may, xin cho nó theo ông làm môn đồ, học tập để tránh loạn giặc Minh". Rồi ông mất giờ Ngọ ngày 15 tháng 5 năm Giáp Dần. Nhưng năm Giáp Dần thì hoặc là 1374, hơn 33 năm trước khi giặc Minh xâm lược, hoặc là 1434, hơn sáu năm sau khi Lê Lợi giải phóng đất nước. Cả hai niên hiệu ấy đều không phù hợp.
Chuyện Hoàng Tất Đắc kể ông ấy là "biệt duệ" của chuyên gia phong thủy Trung Quốc Hoàng Phúc. Hơn mười năm trước khi giặc Minh xâm lược, Phúc đã sang xem xét mạch đất Đại Việt, "để mộ" cho một người nghèo, ông ta gả con gái để đền ơn. Người con gái ấy sinh đôi hai trai (Hoàng Tất Đắc, Hoàng Kha) và một gái. Phúc ủy thác vợ con lại cho ông nhạc, trở về nước. Sau, với chức Thượng thư, Phúc cùng với Trương Phụ xâm lược nước ta, nhân tìm gặp ông nhạc để đền đáp công ơn, rồi khuyên con đi theo Bùi Trành. Tuy khó có chứng để bác, nhưng chuyện này nên coi là một "truyền thuyết" thì hơn, chừng nào ta chưa nắm kỹ tiểu sử Hoàng Phúc trong thư tịch Trung Quốc đã kể như vậy.
- Chuyện Đào Thức, người Nam Định, tránh loạn vào Thanh Hóa làm thủ hạ Nguyễn Cám6 cùng chủ tướng sang Lào, rồi không chịu đựng nổi gian khổ, quay về nhập đoàn với Bùi Trành. Yên chỗ rồi, ông lại sang Lào gặp Nguyễn Hoàng bày tỏ sự tình - Hoàng ban cho nhiều đồ vật, tiền bạc, và dặn ngay sau có việc cần đến thì sẵn sàng giúp đỡ. Rõ ràng Nguyễn Cám, Nguyễn Hoàng là ông tổ của dòng họ làm chúa xứ Đàng Trong rồi làm vua cả nước. Thế nào, mà những người cuối thế kỷ XV đầu thế kỷ thứ XVI lại sống chung với những người cuối thế kỷ XIV - đầu thế kỷ XV được?
Trên đây, chúng tôi tạm nêu một số điểm đáng ngờ trong văn bản "Thủy Thiên" của làng Câu Nhi - một khi những điều ấy chưa được xác minh, tường giải thì văn bản ấy không thể xem là tư liệu đáng tin cậy để vận dụng trong các công trình khoa học nghiêm túc. Chúng tôi rất mong được các bậc thức giả cao minh chỉ giáo cho.
L.N.L
________________
(1) Tạp chí Cửa Việt, số 13, năm 1995, tr.78
(2) Trần Đại Vinh. Tín ngưỡng dân gian Huế. Thuận Hóa, Huế, 1995, tr.18-19.
(3) Ngoài "Trưởng đoàn" Bùi Trành có: Nguyễn Kim, Phạm Nhuyến, Hoàng Tất Đắc, Hoàng Kha, Nguyễn Thao, Phạm Thận, Lê Thiệt, Trần Hoành, Lê Thành, Đào Thức, Đỗ Bình (?)Trương Hậu, Phan Cơ, Đặng Khiêm, Đề Phùng, Đặng Lượng, Phan Thích.
(4) Nguyễn Kinh thi đỗ khoa này được bổ giáo chức. Nếu đúng như thế, thì nhân vật khai khoa xứ Thuận Hóa là Nguyễn Kinh chứ không phải Bùi Dục Tài (1477 - 1518).
(5) Do anh Huỳnh Đình Kết, cán bộ nhà Bảo Tàng Huế cung cấp.
(6) Nguyễn Cám (1468 - 1545) trước đọc là Nguyễn Kim, lánh sang Lào năm 1527; nhưng con ông là Nguyễn Hoàng (1525 - 1613) không hề ở Lào và vào trấn thủ Thuận Hóa từ năm 1558.
